Concept map - wat is het, hoe maak je het en voorbeelden

Een concept map is een diagram of grafisch middel waarin de relatie tussen concepten en ideeën visueel wordt weergegeven. In de meeste concept maps worden ideeën getoond als vakken of cirkels (ook wel nodes genoemd) die hiërarchisch gestructureerd zijn en verbonden zijn door middel van lijnen of pijlen (ook wel bogen genoemd). Deze lijnen zijn gelabeld met verbindingswoorden en -zinnen om de verbindingen tussen concepten te helpen verduidelijken.

Concept maps worden ook wel conceptuele diagrammen genoemd. Hoewel andere diagrammen er vergelijkbaar uit kunnen zien, hebben concept maps specifieke kenmerken die ze onderscheiden van andere visuele tools.

Concepten

Concepten worden gedefinieerd als: "waargenomen regelmatigheden of patronen in gebeurtenissen, of gegevens over gebeurtenissen of objecten aangeduid met een label". Ze worden getoond als vormen in het diagram.

Verbindingswoorden/-zinnen

Verbindingswoorden of -zinnen bevinden zich op de lijnen die de objecten in een concept map verbinden en deze woorden beschrijven de relatie tussen twee concepten. Ze zijn zo beknopt mogelijk en bevatten meestal een werkwoord. Voorbeelden zijn "veroorzaakt", "bevat" en "vereist".

Propositionele structuur

Proposities zijn betekenisvolle uitspraken bestaande uit twee of meer concepten die verbonden zijn door verbindingswoorden. Deze uitspraken worden ook wel semantische eenheden of betekeniseenheden genoemd. Concepten en preposities vormen de basis voor het onstaan van nieuwe kennis in een domein. In essentie maakt een concept map een verzameling proposities over een bepaald onderwerp visueel zichtbaar.

Hiërarchische structuur

Een belangrijk onderdeel van de concept map is de hiërarchische structuur. De meest algemene en brede concepten worden geplaatst bovenaan de conceptmap en de meer specifieke en exclusieve concepten bevinden zich onderaan in de hiërarchie. Een concept map is dus bedoeld om van boven naar beneden te lezen.

Richtvraag

De richtvraag definieert het vraagstuk of probleem dat in de concept map opgelost moet worden. Met behulp van een focusvraag kunt u ontwerpen met een context in gedachten en zo de richting van uw concept map gemakkelijker uitwerken en aanhouden. Binnen de hiërarchische structuur wordt de focusvraag als referentiepunt helemaal bovenaan de concept map geplaatst.

Parkeerplaats

Voordat u begint aan de concept map kan het nuttig zijn om een een lijst te maken met belangrijke concepten die opgenomen moeten worden. Maak een rangschikking van het meest algemene concept tot het meest specifieke. Deze lijst wordt een parkeerplaats genoemd omdat u de items van hier naar een positie op de map verplaatst tijdens het proces. 

Dwarsverbanden

Dwarsverbanden zijn relaties tussen concepten in verschillende domeinen van de concept map. Zo kunt u visualiseren hoe ideeën binnen verschillende domeinen zich tot elkaar verhouden. Zowel de dwarsverbanden als de hiërarische structuur stimuleren creatief denken en deze dwarsverbanden laten vaak creatieve momenten zien.

De hersenen verwerken beelden 60.000 keer sneller dan tekst. Concept maps zijn een middel om kennis te organiseren en weer te geven. Ze kunnen u helpen om relaties tussen verschillende concepten te visualiseren en uw begrip van complexe onderwerpen te testen. Door over relaties na te denken en ze visueel weer te geven, worden mentale verbindingen gevormd waardoor kennis beter wordt onthouden. Dit diagram is een populaire tool om inzicht in een onderwerp voor werk, school of persoonlijke studie vast te leggen. Het wordt het meest gebruikt in het de wetenschap, maar het proces is gemakkelijk toe te passen in andere vakgebieden.

Concept maps bieden voordelen voor elk leerproces:

• Vergemakkelijkt het begrip dankzij het visuele overzicht
• Vat informatie samen door integratie van nieuwe en oude concepten, voor meer inzicht in het totaalplaatje
• Moedigt brainstormen en denken op hoog niveau aan
• Bevordert het ontdekken van nieuwe concepten en onderlinge verbanden
• Biedt duidelijke communicatie van complexe ideeën
• Bevordert samenwerkend leren
• Stimuleert creativiteit
• Maakt een momentopname van uw huidige kennis om uw inzicht te toetsen
• Bepaalt welke gebieden om meer kennis of herziening vragen

Concept maps vormen een optimaal leerinstrument voor studenten en docenten, of de bijdragers nou naar school gaan, lesgeven in een vak, daarbij begeleiden of zelfstandig nieuwe vaardigheden opdoen. Het proces van het verbinden van ideeën in een concrete ruimte kan uw actuele kennis bestendigen en verduidelijken waar u nog aan moet werken.

Een concept map maken kan handig zijn als u:

• een beknopt overzicht van een vakgebied wilt geven
• tijdens het studeren voor een examen informatie wilt opnemen
• wilt evalueren of een student een bepaald onderwerp beheerst
• tijdens het leerproces kennis wilt bestendigen
• wilt laten zien dat u een onderwerp voldoende begrijpt
• kennis die in uw hoofd zit, maar niet formeel gedocumenteerd is, wilt vastleggen

Concept maps zijn vergelijkbaar met andere mappingmethodes die koppelen via knooppunten, zoals topic maps of UML-diagrammen. Concept maps verschillen echter door hun filosofische grondslag: concepten en proposities vormen de basis voor nieuwe kennis en betekenis.

Bedenk dat concept maps niet hetzelfde zijn als mind maps, al worden ze vaak met elkaar verward (zie hieronder voor meer gegevens). Concept maps zijn niet het beste instrument voor het visualiseren van nieuwe ideeën, organiseren van vergaderingen of beheren van taken en projecten. In deze situaties zou u mind maps of andere soorten diagrammen kunnen gebruiken.

Veel mensen vinden het moeilijk om concept maps en mind maps van elkaar te onderscheiden. Zo bepaalt u of u met een concept map of een mind map te maken hebt:

Concept maps

• Worden gebruikt om stilzwijgende kennis, zoals een bestaande theorie of een bestaand concept, weer te geven. De ideeën worden meestal extern gegenereerd.
• Geven vaak academische kennis weer; hun toepassing is dus wat formeler.
• Bevatten algemene kennis bijna bovenaan de map en daaronder hiërarchisch geordende, verwante concepten.
• Geven onderwerpen weer met dwarsverbindingen en meerdere relaties.

Mindmaps

• Worden gebruikt om een aantal, vaak intern gegenereerde, ideeën te uit te werken.
• Geven vaak een grotere verscheidenheid aan taken en concepten weer; hun toepassing is dus wat flexibeler.
• Bevatten één woord, zin of afbeelding in het midden van de map met verwante ideeën die in alle richtingen uitwaaieren.
• Geven onderwerpen weer met een "ouder" en meerdere "kinderen".

Concept mapping kan een krachtig instrument zijn in het onderwijs; studenten kunnen hiermee op hogere kennisniveaus presteren en docenten kunnen hiermee ingewikkelde onderwerpen uitleggen en het inzicht van de student toetsen.

Studenten kunnen concept mapping gebruiken om:

• nieuwe stof te ordenen en te structureren
• beter te leren door relaties te leggen tussen nieuwe en oude kennis
• relaties tussen woorden uit de woordenschat, personages in een verhaal, historische gebeurtenissen enz. in kaart te brengen
• schrijfprojecten te plannen/schetsen
• hun eigen weergave van kennis vorm te geven
• over nieuwe ideeën te brainstormen
• aantekeningen te maken
• studiegidsen te maken
• complexe structuren te ontwerpen

Docenten kunnen concept mapping gebruiken om:

• een leerplan op te stellen
• bij studenten het inzicht te toetsen of het gebrek daaraan vast te stellen
• complexe ideeën uit te leggen
• studenten met leesproblemen te helpen

Als docenten concept maps in hun leermethode opnemen, kunnen zij studenten bij het leerproces steunen door:

• een kernvraag te stellen die de boel in beweging brengt;
• een 'parkeerplaats' (lijst van kernbegrippen) te creëren om studenten te helpen bepalen wat er in hun map moet staan;
• "expert skeleton maps" te bieden, zodat studenten een structuur hebben die ze kunnen volgen. Deze kleine concept maps, opgestart door een specialist in het onderwerp, kunnen door studenten worden uitgebreid.

Concept maps zijn vooral nuttig als evaluatie-instrumenten. Docenten leren studenten een concept map te maken waarmee ze aan het begin van het semester de aanwezige kennis kunnen toetsen. Daarna kunnen studenten deze activiteit het hele semester blijven herhalen, zodat zijzelf en de docenten het geleerde kunnen evalueren. Hiermee kunnen cognitieve vaardigheden worden getoetst, want beslissen welke dwarsverbindingen moeten worden opgenomen, vereist hoge cognitieve prestaties. Deze activiteit kan ook worden gebruikt om eventuele misvattingen bij studenten op te sporen en op te lossen.

Uit onderzoek blijkt dat het samenwerkend leren van studenten in kleine groepen leidt tot positieve cognitieve en affectieve resultaten. Concept mapping maakt het bij alle vakken voor studenten en docenten mogelijk om in productieve kleine groepen te werken.

Concept maps worden niet alleen veel gebruikt in het onderwijs, maar hebben ook hun weg gevonden naar het bedrijfsleven. Concept maps brengen ideeën goed over en nodigen uit tot intuïtief visueel denken, wat het maken van een bedrijfsanalyse ondersteunt. Concept mapping is een groepsproces en daardoor een ideale activiteit voor teams of groepen belanghebbenden. Vooral bij het oplossen van vraagstukken op het gebied van marketing, ontwerpen van nieuwe producten of administratie. Dankzij de concept maps kunnen alle leden binnen de organisatie beoordelen wat de stand van zaken is en wat ze willen bereiken. Iedereen kan ze maken en bijhouden, zelfs de niet-technische gebruikers.

Met concept maps haalt u een creatieve en resultaatgerichte aanpak, beter bekend als design thinking, naar het bedrijf. Binnen deze aanpak kunnen concept maps worden gebruikt voor inspiratie, ideatie en implementatie. Deze diagrammen zijn uitstekende verhalenvertellers, heel handig in de ideatie- en inspiratiefase. Als het tijd is om te implementeren, helpen concept maps bij de instructie, documentatie en communicatie.

De specialisten in een bedrijf hebben door de jaren heen een schat aan kennis opgebouwd, die ze misschien niet helemaal goed kunnen overbrengen op anderen. Nonaka en Takeuchi benadrukken hoe belangrijk het is om de kennis van deskundigen in een bedrijf te documenteren, zodat het een “kenniscreërende onderneming” wordt. Het gebruik van concept maps om deze waardevolle informatie vast te leggen, komt steeds vaker voor.

In een bedrijfsorganisatie kan concept mapping diverse doelen dienen:

• Het bevorderen van bedrijfsbreed inzicht in zakelijke eisen
• Het ontdekken van hiaten en tegenstrijdigheden
• Het opsporen van complexe relaties tussen ideeën
• Het leren van de “taal” van een klant
• Het vaststellen van een consequente taal voor een project
• Het opsporen van mogelijke afhankelijkheden van eisen
• De vormgeving van voorraadstromen, kasstromen, onderlinge stromen, enz.
• Productontwikkeling
• Marktanalyse
• Besluitvorming
• Het formuleren van onderzoeksprojecten
• Het in kaart brengen van teamkennis
• Het archiveren van specialistische kennis
• Het creëren van een gezamenlijke visie in een team of organisatie
• Het genereren van "advance organizers"
• Opleiding van nieuwe medewerkers
• Softwareontwikkeling
• Het bouwen van een ontologie

Binnen de gezondheidszorg maakt concept mapping het mogelijk om ideeën te prioriteren, eensgezindheid te toetsen, hiaten op te sporen en betere actieplannen opstellen. Diverse belanghebbenden binnen een organisatie kunnen dan samen doeltreffende plannen opstellen, want de afdelingen kunnen een gedeelde weergave van de toestand van de patiënt maken en de juiste vervolgstappen bepalen.

Toepassingen van concept mapping in de gezondheidszorg:

• De werklast organiseren
• De toewijzing van patiënten prioriteren
• Kritisch nadenken over afwijkende beoordelingen
• Verzorgingsplannen opstellen
• Relaties tussen symptomen opsporen
• Diagnosestelling
• Opleiding van medisch personeel

Hier vindt u de basisstappen voor het opzetten van een concept map. We hebben een uitgebreider artikel met instructies voor het stapsgewijs maken van een concept map, voor als u meer wilt weten. 

1. Bepaal wat de kernvraag of het belangrijkste onderwerp is; denk na over het probleem dat u met de concept map wilt oplossen. Deze gedachte moet op alle andere concepten op uw kaart ('map') aansluiten en de hiërarchische structuur leiden.

2. Bepaal alle kernbegrippen die verband houden met uw hoofdgedachte. Rangschik ze van de meest algemene begrippen naar de meer specifieke begrippen. Deze lijst noemen we ook wel de 'parkeerplaats'.

3. Maak een voorlopige concept map waarin u de begrippen met elkaar verbindt. Vergeet niet om bij de lijnen verbindingswoorden of -zinnen te zetten waarmee u het verband tussen de begrippen aangeeft.

4. Voeg dwarsverbindingen toe om concepten uit verschillende vakgebieden met elkaar te verbinden.

5. Vul, indien nodig, uw concept map voortdurend aan.

Kies het medium waar u de conceptmap op wilt tekenen. Sommige mensen doen dit het liefst met pen en papier of op een whiteboard, en andere gebruiken online software die speciaal hiervoor ontworpen is. Een voordeel van deze laatste manier is dat de informatie digitaal wordt opgeslagen zodat deze makkelijk gedeeld en bewerkt kan worden. U kunt kiezen uit gedownloade software die slechts op één computer werkt, of cloudgebaseerde software die beschikbaar is op elk apparaat met internet.

Voor de doeleinden van deze gids gaan we ervan uit dat u Lucidchart gebruikt. U kunt aan de slag met de conceptmapsjablonen van Lucidchart. Als de conceptmap klaar is, kunt u deze als afbeeldingsbestand exporteren of online delen.

Begin met een kennisdomein waar u goed bekend mee bent. Bepaal het centrale idee waar alle andere ideeën op uw kaart mee verbonden zijn. Als u niet zeker weet waar u wilt beginnen, probeer dan een tekstgedeelte te vinden, of een klassenactiviteit, of een lastig probleem waarvoor een oplossing nodig is. Het kan handig zijn om één centrale vraag te stellen (soms ook wel een focusvraag genaamd) die het probleem dat in de conceptmap moet worden opgelost duidelijk belicht. Het is belangrijk om een conceptmap te maken die consequent terugverwijst naar die vraag en het antwoord daarop.

Nu u een hoofdconcept geselecteerd hebt, is de volgende stap om de bijbehorende concepten vast te leggen. Denk na over gerelateerde ideeën en zet deze onder elkaar op de pagina. Deze lijst wordt ook wel een parkeerplaats genoemd en bestaat uit ongeveer 15-25 belangrijke concepten.  Beschrijf ieder concept zo kort mogelijk. Een of twee woorden per idee is meestal voldoende. Houd uw beschrijvingen bondig, zo voorkomt u dat uw kaart met tekst overladen wordt.

De eenvoudigste manier om deze ideeën vast te leggen in Lucidchart is met standaard stroomdiagram-vormen. Kies een vorm die u geschikt lijkt (de meeste mensen kiezen rechthoeken of cirkels) en sleep deze vervolgens naar het canvas. Dubbelklik op de vorm om tekst toe te voegen.

Rangschik elk van de concepten op hiërarchische wijze, met de meest algemene ideeën bovenaan en de meest specifieke onderaan. U kunt de vormen naar een lijst slepen of ze eenvoudigweg sorteren in ongeveer de volgorde waarin ze verschijnen als het diagram is voltooid.

Uw concept map wordt zichtbaar als u de vormen met lijnen verbindt en de juiste locatie voor ieder idee vastlegt. Onthoud dat concept maps meestal tekst, of verbindingswoorden, bevatten op iedere lijn. Verbindingswoorden zijn nuttig om de relatie tussen een algemeen concept en specifiekere concepten duidelijk te maken. De tekst kan een specifiek werkwoord bevatten zoals leveren of omvatten. Om woorden op een lijn te zetten in Lucidchart dubbelklikt u op de lijn en begint u gewoon te typen.

Nadat u de voorlopige conceptmap hebt gemaakt met de basis-verbindingen, kunt u dwarsverbindingen leggen om de relaties tussen verschillende domeinen aan te geven.

Bij het toevoegen van verbindingen aan elk concept, is het belangrijk dat u goed nadenkt over de relaties die u weergeeft. Denk bijvoorbeeld na over vragen zoals:

Past elk element goed op deze plek?

Is er een betere positie voor dit idee of deze groep ideeën?

Kan ik een beter passend verbindingswoord gebruiken om deze relatie te illustreren?

Rigoureuze vragen zoals deze helpen uw cognitieve prestaties te verbeteren en zijn een uitdaging voor uw kennis over ieder onderwerp.

Onthoud dat dit een voorlopige kaart is die waarschijnlijk nog bewerkt moet worden. Kleine aanpassingen in verbindingen en posities zijn eenvoudig te maken met een online softwareprogramma. Lucidchart maakt het gemakkelijk om vormen op de pagina te herschikken, extra aantekeningen en commentaar toe te voegen en uw diagram zelfs aantrekkelijk te stylen.